What’s in a word? (44)

Omnia dicta fortiora si dicta Latina, ofwel: alles klinkt indrukwekkender in het Latijn, schreef ik hier al eerder. Een dergelijke discussie ontsprong zich afgelopen week in een training Drafting better contracts in English over de woorden mutatis mutandis in Engelstalige contracten.

Latijn is natuurlijk erg lang de Taal van de Wet geweest. En al helemaal in de Engelse rechtspraak. Van 1066 tot ongeveer 1300 waren wetten in Engeland uitsluitend in het Latijn. In 1362 (middels the Statute of Pleading) werd dan wel besloten dat de mondelinge goings-on in het Engels mochten, de schriftelijke afhandelingen moesten in het Latijn. Pas in 1731 besloot men door een Act of Parliament dan eindelijk Frans en Latijn in de ban te doen en werd het Engels wat de klok sloeg. Een kleine 700 jaar gebruik van het Latijn en het Frans zet je natuurlijk niet zomaar bij het grof vuil, en al helemaal niet in een common law-systeem waar eerder geschreven wetten en eerder gedane rechterlijke uitspraken zo
belangrijk zijn bij het meewegen van toekomstige uitspraken.

In Nederland was Latijn lang de taal waarin rechtsgeleerden op universiteiten zich
uitdrukten; de rechtsgeleerde Hugo de Groot noemde zich niet voor niets Grotius, maar verder zou de invloed van het Latijn niet overdreven groot moeten zijn. Het “belang” (en nog steeds voortdurende gebruik…) van Latijnse begrippen in Nederlandse stukken (zoals mutatis mutandis) zou wel eens sterk beïnvloed kunnen zijn door continue gebruik ervan in juist de Engelstalige juridische wereld.

Inmiddels is er ook binnen het Legal English een steeds grotere weerstand tegen Latijn. Zo hebben de zgn. Woolf reforms, de hervorming van de regels van civiele procedure in Engeland en Wales (vernoemd naar Lord Woolfs) in 1998 gelijk ook maar korte metten gemaakt met Latijnse woorden als subpoena (is nu: witness summons), ex parte (is nu: without notice) en certiori (is nu: quashing order, (=vernietigingsbevel))

Natuurlijk zijn er nog steeds stemmen vóór het behoud van Latijnse terminologie, met als voornaamste redenen dat het Latijn een zekere retorische kracht heeft, een bepaald aura van precisie uitdrukt dat in het Engels, naar zeggen, niet mogelijk schijnt te zijn, én dat
“advocaten onder elkaar” heel wel zeker weten wat het allemaal betekent (bijv. Peter Goodrich in Critical Enquiry  of John Gray’s Lawyers’ Latin: a Vade Mecum), maar de meeste commentatoren staan toch vooral voor de afschaffing van het Latijn. Lees bijv. het zeer goed leesbare Versus Latinum van het Centre for Plain Legal Language van de University of Sydney (blz. 4-6)  of anders How I Learned To Drop Latin And Love Plain English Language van de Australische opperrechter Michael Kirby

Een aantal uitgangspunten: 1) als het Latijnse woord in “normaal Engels” is geaccepteerd: gebruik het. Voorbeelden hiervan zijn: bonus, et cetera, vice versa, ad hoc e.d. (NB. de Engelse afkortingen i.e., i.a. en e.g. zijn ook Latijnse afkortingen, i.e. voor id est: het Nederlandse “d.w.z.”, i.a. voor inter alia, het Nederlandse “o.a”. en e.g. voor exempli gratia, het Nederlandse “bijv.”) 2) Als het Latijnse woord zonder verlies aan nuance vertaald kan worden in het Engels: doe het. Een handig lijstje vind je hier 3) Als dat niet mogelijk is, laat het dan volgen door een korte uitleg. En 4) als het Latijnse woord al te wollig of pompeus overkomt: gebruik het gewoon niet!

Komen we dan ten slotte bij mutatis mutandis. Letterlijk betekent het natuurlijk “nadat
veranderd is wat veranderd moest worden”. In de praktijk betekent dit dat men een tekst niet helemaal herhaalt, maar aan de lezer/toehoorder zegt: verander het op die punten waar het veranderd moet worden. Zo bevat bijvoorbeeld een beschrijving van een beroep in de mannelijke vorm (directeur) woorden als “hij”, “aan hem”, “zijn”, … Bij de beschrijving in de vrouwelijke vorm (directrice), hoeven dus alleen de mannelijke voornaamwoorden aangepast te worden. Deze uitdrukking wordt vaak gebruikt bij de bewerking van een
juridische tekst of officiële statuten. Aldus kan een reeks wijzigingen met enkele woorden worden aangegeven.

Zó gek is het niet dat je mutatis mutandis vaak aantreft in met name Amerikaanse
contracten; de juridische systemen, namen van instituten, benamingen van gezagdragers enz. enz. verschillen in bijna alle Amerikaanse staten nét een heel klein beetje van elkaar. En als je eenmaal een contract hebt opgesteld in één staat, is het handig om d.m.v. die
mutatis mutandis het contract ook in een andere staat rechtsgeldig te laten zijn (heel grofweg gezegd).

Het enig probleem, echter, is vaak dat het lastig is om vast te stellen wát er veranderd moet worden, en daarna waarin die dan wel veranderd moet worden. Vandaar ook dat een eventuele vertaling vaak lastig is omdat de context steeds veranderd. I.p.v mutatis
mutandis
zie je daarom steeds vaker: with appropriate changes as required by the new
context; with changes to be made so far as relevant to those in […],
of: changed as required (Peter Butt), dan wel: together with any necessary conforming changes (Ken Adams).

Misschien wat langer allemaal dan mutatis mutandis, maar denk aan wat Gustave Flaubert schreef in zijn “Woordenboek van pasklare ideeën” onder het lemma Latijn: “Latijn: alleen nuttig voor het lezen van inscripties van openbare fonteinen”. En verder: “Wantrouw
citaten in het Latijn: er zit altijd iets dubieus in verstopt”.